Integriteit binnen overheden: niet meer dan normaal… toch?

Als bestuurssecretaresse hoor je van alles in vergaderingen, werk je met persoonlijke en gevoelige informatie en ben je betrokken bij de politieke agenda van de bestuurder. Je handelt integer. Oftewel: je voert je taken zorgvuldig uit volgens een moreel verantwoorde wijze en weet waar je verantwoordelijk voor bent. Dit lijkt niet meer dan normaal, toch? 

Toch is de invulling van je spagaatrol soms een flinke uitdaging. Want hoe combineer je loyaliteit aan je vak, aan de organisatie en aan de bestuurder?

Hoe vaak komen integriteitsproblemen voor?

Nou, vaak! Zo vaak dat sinds 2013 jaarlijks de Politieke Integriteitsindex wordt gepubliceerd. Dit jaar is de PI-index gepubliceerd door Follow The Money. Deze PI-index geeft een overzicht welke Nederlandse politici het afgelopen jaar in het nieuws zijn geweest met integriteitsschendingen. Uiteenlopende affaires komen aan de orde, zoals ordinair liegen, het plegen van fraude, vriendjespolitiek en het vertonen van ongewenst gedrag.

De gedachte achter deze index is niet alleen om de affaires in kaart te brengen, maar juist om ervan te leren:  wat voor affaires doen zich het meest voor, wat zijn de risicofactoren en waar moeten politici alert op zijn?

2022: Een recordjaar met 75 affaires…

…en de ‘winnaar’ met 12 affaires is: CDA. Deze partij heeft in 2022 de toppositie in de index, overigens al voor het derde jaar op rij (hiervoor stond VVD ieder jaar op één). Onder de 12 CDA-bonte verzameling affaires behoort onder andere:

• Minister Hugo de Jonge gunde partijgenoot Sywert van Lienden de inmiddels beruchte mondkapjesdeal.
• De burgemeester van Berg en Dal maakte een raadslid uit voor ‘lul’ en ‘gladjanus’.
• Gemeente Teylingen deed aangifte tegen een raadslid, omdat hij een nieuw rijbewijs had aangevraagd, terwijl de Franse politie zijn rijbewijs wegens te hard rijden had ingevorderd.
• In de lokale politiek stemden verschillende CDA’ers met landbouwbelangen als Statenlid mee over het stikstofbeleid.
• In het Limburgse Gulpen-Wittem wilde een kandidaat-wethouder zijn advocatenpraktijk aanhouden, maar geen afspraken maken over hoe hij het wethouderschap dacht te combineren met zijn praktijk.

Dat er in 2022 ‘ineens’ veel meer politici een scheve schaats rijden, lijkt onwaarschijnlijk. Een plausibele verklaring is meer aandacht voor het probleem: burgers, journalisten en overheidsorganisaties zijn alerter dan in het verleden. Er waren niet alleen opzienbarende schandalen bij The Voice en De Wereld Draait Door, maar ook in de politiek.

Ongewenste omgangsvormen en belangenverstrengeling

Als we het hebben over alle affaires in 2022, komen vooral ongewenste omgangsvormen en belangenverstrengeling (zoals dubbelfuncties en privébelangen van politici) het meest voor: met 32 affaires is ‘onverenigbare functies’ de grootste categorie. Enkele voorbeelden van Follow The Money:

• Oud-eurocommissaris Neelie Kroes blijkt – in strijd met de regels – heimelijk bij Mark Rutte voor Uber gelobbyd te hebben.
• Het Limburgse Statenlid Roel van Bijnen (PVV) stemde met een dubbele pet mee over de toekomst van Maastricht Aachen Airport. Daar werkt hij als opperwachtmeester bij de Koninklijke Marechaussee, waardoor hij als politicus dus rechtstreeks invloed uitoefent op zijn eigen werk.
• De FvD’ers Thierry Baudet, Gideon van Meijeren en Freek Jansen weigerden om (commerciële) nevenfuncties te registreren, waartoe zij als Kamerlid wel verplicht zijn. En dit was slechts één van de vele affaires bij FvD…

De Nokia van Rutte

Deze prominentste politicus noemde het jarenlang elke dag wissen van sms’jes op zijn Nokia ‘realtime archivering’… Mark’s verklaring was dat zijn oude Nokia snel volliep en traag werd. Daarmee overtrad Rutte de Archiefwet. Deze wet is er niet voor niets: de macht moet gecontroleerd kunnen worden. Als cruciale informatie rond de besluitvorming vernietigd wordt, gaat dat niet.

Integer handelen krijgt meer aandacht

Een goede ontwikkeling: er komt steeds meer oog voor het verband tussen moraal en macht. Niet alleen door burgers en media, maar ook steeds meer gemeenten besteden preventief aandacht aan integriteit. Zo lichtte Den Haag de nevenfuncties van alle nieuwe raadsleden door en tikte drie ervan op de vingers wegens mogelijke dubbele petten.

Hoogleraar Leo Huberts – tevens initiatiefnemer van de PI-index – geeft in een interview met de Volkskrant aan dat het echter vaak voorkomt dat ambtenaren pas tot actie overgaan als de integriteitschending al heeft plaatsgevonden. Veel meer bestuursorganen moeten zelf actief met een plan van aanpak komen om integriteit hoger op de agenda te zetten.

Volgens Leo moet integriteit meer bespreekbaar gemaakt worden in organisaties. Leidinggevenden hebben hierin een voorbeeldfunctie. Het is wellicht een open deur, maar politici moeten zelf blijven denken en kritisch zijn op hun eigen functioneren.

 

De veranderende rol van de overheid

Hoogleraar Zeger van der Wal vertelt in een artikel in het Binnenlands Bestuur dat van ambtenaren steeds meer gevraagd wordt dat zij samenwerkingen zoeken met het bedrijfsleven, burgers en maatschappelijke organisaties.

Dat betekent dat er verschuivingen plaatsvinden in taken en verantwoordelijkheden. Overheden moeten hun controle min of meer uitbesteden, maar blijven zij wel eindverantwoordelijk? Wie kan je aanspreken als iets fout is gegaan? Zeger ziet dat er allerlei initiatieven ontstaan vanuit bestuurlijke organisaties om deze partners actief te betrekken bij hun ‘integriteitsbeleid’.

Hoe ondersteun je jouw bestuurder bij integer handelen?

Als bestuurssecretaresse kan je de bestuurder adviseren en ondersteunen. Hoe combineer je loyaliteit aan je vak, aan de organisatie en aan de bestuurder? Hoe staat het met de integriteit van de ambtenaar?

De antwoorden op deze vragen worden besproken tijdens de opleiding Bestuurskunde. In vijf dagen leer je de belangrijkste kenmerken van het openbaar bestuur, krijg je inzicht in de politiek en de rol van politici en maak je kennis met openbare financiën, rechtsvormen en management & organisatievraagstukken.

 

Versterk jouw adviesrol richting verschillende besturen

De opleiding Corporate Governance gaat een stapje verder; het is een stevig traject om jou te helpen in jouw professionaliteit als adviseur van bestuurder, bestuurssecretaris of Raad van Toezicht: je kent de onderlinge verhoudingen en weet wat jouw rol daarin is. Je praat mee op corporate niveau en je past de wet- en regelgeving in de juiste context toe.